Το παρόν κείμενο απευθύνεται σε γονείς, μέλη οικογενείας, φίλους και άλλα άτομα που σχετίζονται με παιδιά με διαταραχή στους λεκτικούς ήχους.
Τι είναι οι Διαταραχές των Λεκτικών Ήχων;
Τα περισσότερα παιδιά κάνουν μερικές φορές λάθη καθώς μαθαίνουν (κατακτούν) καινούριες φωνούλες και ήχους. Η διαταραχή στους λεκτικούς ήχους εμφανίζεται όταν τα λάθη αυτά συνεχίζουν να υπάρχουν μετά από μία ορισμένη ηλικία. Κάθε λεκτικός ήχος (φώνημα) έχει διαφορετικά ηλικιακά όρια στο πότε τα παιδιά τον κατακτούν και πρέπει να τον λένε σωστά. Οι διαταραχές αυτές περιλαμβάνουν τις αρθρωτικές διαταραχές (στην παραγωγή ενός ήχου) και τις φωνολογικές διαταραχές (στο να γνωρίζουν ένα ήχο και τους κανόνες του). Αν και τυπικά η φωνολογική διαταραχή θεωρείται διαταραχή του λόγου (γλωσσική) και η αρθρωτική της ομιλίας και οι δύο βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα των διαταραχών των λεκτικών ήχων.
Εμφανίζονται και στους ενήλικες οι διαταραχές αυτές;
Ναι μπορεί και κάποιος ενήλικας να έχει κάποια διαταραχή λεκτικών ήχων. Άλλοι ενήλικες το «κουβαλάνε» από την παιδική τους ηλικία, ενώ άλλοι το αποκτούν στην ενήλικη ζωή τους (συνήθως μετά από κρανιοεγκεφαλική κάκωση ή εγκεφαλικό επεισόδιο).
Πως γίνεται η διάγνωσή τους;
Υπεύθυνος για την αξιολόγηση και τη διάγνωση των διαταραχών αυτών είναι ο λογοθεραπευτής ο οποίος αξιολογεί το ενδιαφερόμενο άτομο (παιδί ή ενήλικα) και αποφασίζει αν η ομιλία του παρεκκλίνει από το τυπικό σύμφωνα με σταθμισμένα δεδομένα ή/και τεστ. Εκτός από το δείγμα ομιλίας που θα πάρει εξετάζει και τον μηχανισμό της ομιλίας με στοματοπροσωπικό έλεγχο και ελέγχει τις γλωσσικές και επικοινωνιακές ικανότητες γενικότερα. Αν τα λάθη στην ομιλία του δεν είναι τα κατάλληλα για την ηλικία του ή αν δεν είναι χαρακτηριστικά της διαλέκτου (ή προφοράς) του τότε ο λογοθεραπευτής θα προτείνει λογοθεραπευτική παρέμβαση. Εάν επιθυμούν οι γονείς να καλυφθεί μέρος της δαπάνης από τον ΕΟΠΥΥ τότε θα πρέπει να ακολουθήσουν τις τυπικές διαδικασίες, δηλαδή να λάβουν γνωμάτευση γιατρού ότι το παιδί χρήζει λογοθεραπείας, από έναν από τους παρακάτω φορείς:
Συνηθισμένα συμπτώματα και σημάδια
Στην αρθρωτική διαταραχή το πρόβλημα βρίσκεται στο να παραχθεί ένας ήχος (φώνημα) σωστά μεμονωμένα. Οι ήχοι αντικαθίστανται, παραλείπονται ή παραμορφώνονται. Αυτά τα λάθη κάνουν συνήθως την ομιλία ακατάληπτη (ακατανόητη στον ξένο κόσμο).
Τα μικρά παιδιά κάνουν συχνά λάθη. Για παράδειγμα πολλά μικρά παιδιά παράγουν αντί για το «σ» έναν ήχο που μοιάζει με το «θ». Αν συνεχίσουν να το κάνουν αυτό και μετά από μία συγκεκριμένη ηλικία τότε ίσως να μιλάμε για αρθρωτική διαταραχή.
Δεν σημαίνει πάντα όμως ότι μία αλλοίωση ή μία παράληψη είναι και διαταραχή. Για παράδειγμα σε κάποιες διαλέκτους και σε κάποιους νεανικούς τρόπους ομιλίας μπορεί να «επιτρέπονται» τέτοιες διαφορετικές προφορές. Παρ’ όλα αυτά αν κάποιος θέλει να αλλάξει την προφορά του σε κάτι πιο κοντά στην Κοινή Νέα Ελληνική τότε αιτιολογείται παρέμβαση.
Στη φωνολογική διαταραχή το πρόβλημα βρίσκεται σε φωνολογικό επίπεδο και έτσι εμπλέκονται μοτίβα και κανόνες λαθών. Για παράδειγμα η συστηματική αντικατάσταση όλων των συμφώνων που παράγονται στο πίσω μέρος του στόματος (π.χ.: «κ» και «γκ») με σύμφωνα που παράγονται στο πρόσθιο μέρος. Δηλαδή το παιδί μπορεί να λέει «τουπί» αντί για «κουπί» και «ντάζι» αντί για «γκάζι». Μπορεί επίσης το μοτίβο να αφορά τα συμπλέγματα συμφώνων και ένα παιδί να τα απλοποιεί λέγοντας «πίτι» αντί για «σπίτι» ή «κούκα» αντί για «κούκλα». Επίσης δεν είναι σπάνιο ένα παιδί να μην έχει κατακτήσει καν έναν ήχο (τη φωνολογική του αναπαράσταση) ενώ έχει περάσει κατά πολύ το ανώτατο ηλικιακό όριο και επομένως είτε να μην την παράγει καθόλου είτε να την αντικαθιστά με κάποια άλλη (π.χ.: τα «θ» και «δ» με τα «φ» και «β»). Όλα αυτά μπορεί να είναι «φυσιολογικά» σε κάποιες μικρές ηλικίες που ακόμα τα παιδιά κατακτούν τη γλώσσα, αλλά δεν αναμένονται σε μεγαλύτερες. Αν ένα παιδί συνεχίζει να παρουσιάζει λάθη όπως τα παραπάνω, τότε ίσως έχει κάποια φωνολογική διαταραχή.
Είναι η προφορά διαταραχή;
Η προφορά είναι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο μιλάει μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων (συνήθως σε ένα συγκεκριμένο τόπο) που έχει την ίδια μητρική γλώσσα και είναι φυσικό χαρακτηριστικό των γλωσσών. Δεν αποτελούν διαταραχή. Αν κάποιος θέλει να αλλάξει τη (διαλεκτική) προφορά του τότε ο λογοθεραπευτής μπορεί να δουλέψει την τροποποίηση της προφοράς.
Τι προκαλεί τις Διαταραχές των Λεκτικών Ήχων;
Πολλές διαταραχές των λεκτικών ήχων είναι ιδιοπαθείς και εμφανίζονται χωρίς κάποια γνωστή αιτία. Αυτό συμβαίνει στο περίπου το 60% των φωνολογικών διαταραχών. Στις αρθρωτικές διαταραχές τα παιδιά «γνωρίζουν» έναν ήχο αλλά για διάφορους λόγους (συνήθως ανατομικούς ή φυσιολογικούς) δεν τον παράγουν σωστά. Για παράδειγμα ένα παιδί μπορεί να «μάθει» να παράγει κάποιους ήχους λανθασμένα (να τους κατακτήσει λάθος), μπορεί να έχει κάποια διαταραχή στις στοματοπροσωπικές δομές (π.χ.: μεγαλογλωσσία) ή μπορεί να μην κατακτήσει σωστά κάποια μοτίβα και κανόνες που αφορούν αυτούς τους ήχους. Αυτά τα παιδιά λοιπόν μπορεί να έχουν πρόβλημα με την συνολική ανάπτυξη της ομιλίας τους (υπάρχουν όμως και πιθανότητες να ξεπεραστεί το πρόβλημα καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν).
Μερικές φορές οι διαταραχές αυτές μπορεί να προκύψουν από πιο σύνθετες και σοβαρές διαταραχές ή προβλήματα όπως:
Ποιες είναι οι διαθέσιμες θεραπείες;
Οι λογοθεραπευτές παρέχουν θεραπεία για τη βελτίωση της άρθρωσης συγκεκριμένων ήχων και τη μείωση των λαθών. Η διάρκεια της θεραπείας μπορεί να ποικίλει ανάλογα με τη σοβαρότητα της διαταραχής και το πλήθος των ήχων που πρέπει να δουλευτούν.
Η θεραπεία για την άρθρωση μπορεί να περιλαμβάνει την επίδειξη του τρόπου με τον οποίο θα αρθρωθεί ένας ήχος, την εκμάθηση να ξεχωρίζει ένα άτομο ποιους ήχους λέει λάθος και ποιους όχι και η εξάσκηση των ήχων σε διάφορες λέξεις. Η θεραπεία φωνολογικών διαδικασιών μπορεί να περιλαμβάνει την εκμάθηση των κανόνων που μπορεί να συνδέονται με ένα ήχο ώστε να παράγονται σωστά.
Πόσο συχνές είναι οι διαταραχές αυτές;
Μία μελέτη του 2000 υπολόγισε ότι το 2% με 25% των παιδιών στις ηλικίες 5-7 ετών έχει κάποια διαταραχή των λεκτικών ήχων. Επίσης είναι λίγο πιο συχνές στα αγόρια απ’ ό,τι στα κορίτσια.
(Προσαρμοσμένο, από το επίσημο site του Αμερικανικού Συλλόγου Ακοής Ομιλίας Λόγου http://www.asha.org/public/speech/disorders/SpeechSoundDisorders)
Τι είναι οι Διαταραχές των Λεκτικών Ήχων;
Τα περισσότερα παιδιά κάνουν μερικές φορές λάθη καθώς μαθαίνουν (κατακτούν) καινούριες φωνούλες και ήχους. Η διαταραχή στους λεκτικούς ήχους εμφανίζεται όταν τα λάθη αυτά συνεχίζουν να υπάρχουν μετά από μία ορισμένη ηλικία. Κάθε λεκτικός ήχος (φώνημα) έχει διαφορετικά ηλικιακά όρια στο πότε τα παιδιά τον κατακτούν και πρέπει να τον λένε σωστά. Οι διαταραχές αυτές περιλαμβάνουν τις αρθρωτικές διαταραχές (στην παραγωγή ενός ήχου) και τις φωνολογικές διαταραχές (στο να γνωρίζουν ένα ήχο και τους κανόνες του). Αν και τυπικά η φωνολογική διαταραχή θεωρείται διαταραχή του λόγου (γλωσσική) και η αρθρωτική της ομιλίας και οι δύο βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα των διαταραχών των λεκτικών ήχων.
Εμφανίζονται και στους ενήλικες οι διαταραχές αυτές;
Ναι μπορεί και κάποιος ενήλικας να έχει κάποια διαταραχή λεκτικών ήχων. Άλλοι ενήλικες το «κουβαλάνε» από την παιδική τους ηλικία, ενώ άλλοι το αποκτούν στην ενήλικη ζωή τους (συνήθως μετά από κρανιοεγκεφαλική κάκωση ή εγκεφαλικό επεισόδιο).
Πως γίνεται η διάγνωσή τους;
Υπεύθυνος για την αξιολόγηση και τη διάγνωση των διαταραχών αυτών είναι ο λογοθεραπευτής ο οποίος αξιολογεί το ενδιαφερόμενο άτομο (παιδί ή ενήλικα) και αποφασίζει αν η ομιλία του παρεκκλίνει από το τυπικό σύμφωνα με σταθμισμένα δεδομένα ή/και τεστ. Εκτός από το δείγμα ομιλίας που θα πάρει εξετάζει και τον μηχανισμό της ομιλίας με στοματοπροσωπικό έλεγχο και ελέγχει τις γλωσσικές και επικοινωνιακές ικανότητες γενικότερα. Αν τα λάθη στην ομιλία του δεν είναι τα κατάλληλα για την ηλικία του ή αν δεν είναι χαρακτηριστικά της διαλέκτου (ή προφοράς) του τότε ο λογοθεραπευτής θα προτείνει λογοθεραπευτική παρέμβαση. Εάν επιθυμούν οι γονείς να καλυφθεί μέρος της δαπάνης από τον ΕΟΠΥΥ τότε θα πρέπει να ακολουθήσουν τις τυπικές διαδικασίες, δηλαδή να λάβουν γνωμάτευση γιατρού ότι το παιδί χρήζει λογοθεραπείας, από έναν από τους παρακάτω φορείς:
- Κλινική Κρατικού ή Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου
- Κέντρο Παιδοψυχικής Υγεινής Ε.Ο.Π.Υ.Υ.
- Κέντρα Ψυχικής Υγείας – Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα δημόσια ή εποπτευόμενα από Δημόσιο Φορέα ειδικότητας Παιδοψυχιάτρου, Ψυχιάτρου, Νευρολόγου, Αναπτυξιολόγου ή νομίμου αναπληρωτή αυτού
Συνηθισμένα συμπτώματα και σημάδια
Στην αρθρωτική διαταραχή το πρόβλημα βρίσκεται στο να παραχθεί ένας ήχος (φώνημα) σωστά μεμονωμένα. Οι ήχοι αντικαθίστανται, παραλείπονται ή παραμορφώνονται. Αυτά τα λάθη κάνουν συνήθως την ομιλία ακατάληπτη (ακατανόητη στον ξένο κόσμο).
Τα μικρά παιδιά κάνουν συχνά λάθη. Για παράδειγμα πολλά μικρά παιδιά παράγουν αντί για το «σ» έναν ήχο που μοιάζει με το «θ». Αν συνεχίσουν να το κάνουν αυτό και μετά από μία συγκεκριμένη ηλικία τότε ίσως να μιλάμε για αρθρωτική διαταραχή.
Δεν σημαίνει πάντα όμως ότι μία αλλοίωση ή μία παράληψη είναι και διαταραχή. Για παράδειγμα σε κάποιες διαλέκτους και σε κάποιους νεανικούς τρόπους ομιλίας μπορεί να «επιτρέπονται» τέτοιες διαφορετικές προφορές. Παρ’ όλα αυτά αν κάποιος θέλει να αλλάξει την προφορά του σε κάτι πιο κοντά στην Κοινή Νέα Ελληνική τότε αιτιολογείται παρέμβαση.
Στη φωνολογική διαταραχή το πρόβλημα βρίσκεται σε φωνολογικό επίπεδο και έτσι εμπλέκονται μοτίβα και κανόνες λαθών. Για παράδειγμα η συστηματική αντικατάσταση όλων των συμφώνων που παράγονται στο πίσω μέρος του στόματος (π.χ.: «κ» και «γκ») με σύμφωνα που παράγονται στο πρόσθιο μέρος. Δηλαδή το παιδί μπορεί να λέει «τουπί» αντί για «κουπί» και «ντάζι» αντί για «γκάζι». Μπορεί επίσης το μοτίβο να αφορά τα συμπλέγματα συμφώνων και ένα παιδί να τα απλοποιεί λέγοντας «πίτι» αντί για «σπίτι» ή «κούκα» αντί για «κούκλα». Επίσης δεν είναι σπάνιο ένα παιδί να μην έχει κατακτήσει καν έναν ήχο (τη φωνολογική του αναπαράσταση) ενώ έχει περάσει κατά πολύ το ανώτατο ηλικιακό όριο και επομένως είτε να μην την παράγει καθόλου είτε να την αντικαθιστά με κάποια άλλη (π.χ.: τα «θ» και «δ» με τα «φ» και «β»). Όλα αυτά μπορεί να είναι «φυσιολογικά» σε κάποιες μικρές ηλικίες που ακόμα τα παιδιά κατακτούν τη γλώσσα, αλλά δεν αναμένονται σε μεγαλύτερες. Αν ένα παιδί συνεχίζει να παρουσιάζει λάθη όπως τα παραπάνω, τότε ίσως έχει κάποια φωνολογική διαταραχή.
Είναι η προφορά διαταραχή;
Η προφορά είναι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο μιλάει μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων (συνήθως σε ένα συγκεκριμένο τόπο) που έχει την ίδια μητρική γλώσσα και είναι φυσικό χαρακτηριστικό των γλωσσών. Δεν αποτελούν διαταραχή. Αν κάποιος θέλει να αλλάξει τη (διαλεκτική) προφορά του τότε ο λογοθεραπευτής μπορεί να δουλέψει την τροποποίηση της προφοράς.
Τι προκαλεί τις Διαταραχές των Λεκτικών Ήχων;
Πολλές διαταραχές των λεκτικών ήχων είναι ιδιοπαθείς και εμφανίζονται χωρίς κάποια γνωστή αιτία. Αυτό συμβαίνει στο περίπου το 60% των φωνολογικών διαταραχών. Στις αρθρωτικές διαταραχές τα παιδιά «γνωρίζουν» έναν ήχο αλλά για διάφορους λόγους (συνήθως ανατομικούς ή φυσιολογικούς) δεν τον παράγουν σωστά. Για παράδειγμα ένα παιδί μπορεί να «μάθει» να παράγει κάποιους ήχους λανθασμένα (να τους κατακτήσει λάθος), μπορεί να έχει κάποια διαταραχή στις στοματοπροσωπικές δομές (π.χ.: μεγαλογλωσσία) ή μπορεί να μην κατακτήσει σωστά κάποια μοτίβα και κανόνες που αφορούν αυτούς τους ήχους. Αυτά τα παιδιά λοιπόν μπορεί να έχουν πρόβλημα με την συνολική ανάπτυξη της ομιλίας τους (υπάρχουν όμως και πιθανότητες να ξεπεραστεί το πρόβλημα καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν).
Μερικές φορές οι διαταραχές αυτές μπορεί να προκύψουν από πιο σύνθετες και σοβαρές διαταραχές ή προβλήματα όπως:
- Αναπτυξιακές διαταραχές (π.χ.: Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος)
- Γενετικά σύνδρομα (π.χ.: σύνδρομο Down)
- Βαρηκοΐα
- Νευρολογικές διαταραχές
- Ψυχοκοινωνικά αίτια
Ποιες είναι οι διαθέσιμες θεραπείες;
Οι λογοθεραπευτές παρέχουν θεραπεία για τη βελτίωση της άρθρωσης συγκεκριμένων ήχων και τη μείωση των λαθών. Η διάρκεια της θεραπείας μπορεί να ποικίλει ανάλογα με τη σοβαρότητα της διαταραχής και το πλήθος των ήχων που πρέπει να δουλευτούν.
Η θεραπεία για την άρθρωση μπορεί να περιλαμβάνει την επίδειξη του τρόπου με τον οποίο θα αρθρωθεί ένας ήχος, την εκμάθηση να ξεχωρίζει ένα άτομο ποιους ήχους λέει λάθος και ποιους όχι και η εξάσκηση των ήχων σε διάφορες λέξεις. Η θεραπεία φωνολογικών διαδικασιών μπορεί να περιλαμβάνει την εκμάθηση των κανόνων που μπορεί να συνδέονται με ένα ήχο ώστε να παράγονται σωστά.
Πόσο συχνές είναι οι διαταραχές αυτές;
Μία μελέτη του 2000 υπολόγισε ότι το 2% με 25% των παιδιών στις ηλικίες 5-7 ετών έχει κάποια διαταραχή των λεκτικών ήχων. Επίσης είναι λίγο πιο συχνές στα αγόρια απ’ ό,τι στα κορίτσια.
(Προσαρμοσμένο, από το επίσημο site του Αμερικανικού Συλλόγου Ακοής Ομιλίας Λόγου http://www.asha.org/public/speech/disorders/SpeechSoundDisorders)