διαταραχές λόγου // γλώσσας
Διαταραχή στο λόγο (ή αλλιώς στη γλώσσα) σημαίνει βλάβη ή βλάβες στα 5 κύρια επίπεδα της γλώσσας: σύνταξη, σημασιολογία, μορφολογία, φωνολογία και πραγματολογία. Επίσης μπορεί να είναι αποτέλεσμα βλάβης σε άλλα γνωστικά συστήματα που συνδέονται με τη νόηση, όπως για παράδειγμα από κάποια βλάβη στις επιτελικές λειτουργίες ή τη μακρόχρονη μνήμη.
Η διαταραχή μπορεί να εμφανίζεται μόνη της και να είναι πρωτοπαθής (δηλαδή να μην υπάρχει άλλο πρόβλημα), μπορεί όμως να είναι και σύμπτωμα κάποιας σοβαρής και πολύπλοκης πάθησης (όπως π.χ.: διαταραχές αυτιστικού φάσματος, σύνδρομο Down, κρανιοεγκεφαλική κάκωση, εγκεφαλικό επεισόδιο κ.α).
Παρακάτω αναφέρονται επιγραμματικά ορισμένες διαταραχές στο λόγο* (πρωτοπαθείς ή συμπτώματα σοβαρότερων διαταραχών).
Η διαταραχή μπορεί να εμφανίζεται μόνη της και να είναι πρωτοπαθής (δηλαδή να μην υπάρχει άλλο πρόβλημα), μπορεί όμως να είναι και σύμπτωμα κάποιας σοβαρής και πολύπλοκης πάθησης (όπως π.χ.: διαταραχές αυτιστικού φάσματος, σύνδρομο Down, κρανιοεγκεφαλική κάκωση, εγκεφαλικό επεισόδιο κ.α).
Παρακάτω αναφέρονται επιγραμματικά ορισμένες διαταραχές στο λόγο* (πρωτοπαθείς ή συμπτώματα σοβαρότερων διαταραχών).
αναπτυξιακές (παιδιά και έφηβοι)
- ειδική γλωσσική διαταραχή (SLI)
Συμπτώματα:
Τα παιδιά αυτά, αργούν να μιλήσουν (μπορεί και μετά τα 2;0), έχουν φτωχό λεξιλόγιο και δυσκολεύονται να μάθουν νέες λέξεις, έχουν κακή κατανόηση ειδικά όταν πρόκειται για μεγάλες προτάσεις, κάνουν πολλά λάθη γραμματικής (μορφοσύνταξης – π.χ.: θέλει παίξω)›, έχουν κακές φωνολογικές ικανότητες και ενημερότητα και μπορεί να δυσκολεύονται στην παρακολούθηση συζήτησης (κατάλληλης της ηλικίας τους).
- διαταραχές αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ)
Συμπτώματα:
Όσον αφορά τις επικοινωνιακές και γλωσσικές ικανότητες, παρατηρείται διαταραγμένη πραγματολογία και χρήση της γλώσσας, δηλαδή τι πρέπει να πει, πότε και πολλές φορές με ποιον τρόπο (προσωδία). Επίσης μπορεί να υπάρχει δυσκολία στην ακολούθηση εντολών, την παραγωγή μορφασμών, τη συμμετοχή σε συζητήσεις, την κατανόηση μεταφορικής γλώσσας, και την ανάγνωση και τη γραφή.
Συμπεριφορικά, συνήθως παρατηρούνται εμμένουσες ηχολαλίες, κρίσεις θυμού για την έκφραση αναγκών και ιδεοψυχαναγκαστικές συμπεριφορές (ιδεοληψίες και καταναγκασμοί).
- διαταραχή γλωσσικής επεξεργασίας
Συμπτώματα:
Τα παιδιά αυτά έχουν δυσκολίες στο να ακολουθήσουν εντολές και οδηγίες, στην ανάκληση λέξεων (συνήθως απαντούν με μία γενική λέξη), στην κατανόηση ιστοριών και στην παρακολούθηση μίας συζήτησης. Επίσης έχουν φτωχό λεξιλόγιο και δομή πρότασης.
- διαταραχή ελλειμματικής προσοχής - υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ)
Ο λόγος συνήθως επηρεάζεται με δύο τρόπους: α) κακή κατανόηση και επεξεργασία γλωσσικών πληροφοριών και β) προβλήματα στην κατάκτηση λόγου και ομιλίας.
Συμπτώματα:
Οι γλωσσικές και μαθησιακές ικανότητες παρουσιάζουν τα εξής χαρακτηριστικά: δυσκολία στη συγκέντρωση, ασύνδετες σκέψεις, δυσκολίες διατήρησης προσοχής, απόδοση που εξαρτάται από την άσκηση, ταχύτατη εναλλαγή δραστηριοτήτων, δυσκολία ακόμα και να παραμείνει στη θέση του, έντονη παρορμητικότητα.
- σύνδρομο Down
Σχεδόν πάντα υπάρχει κάποιο νοητικό έλλειμμα αλλά ο βαθμός της ΝΥ διαφέρει από παιδί σε παιδί. Ο μωσαϊκός τύπος του συνδρόμου Down έχει λιγότερα ελλείμματα γνωστικά και γλωσσικά.
Η πρώιμη παρέμβαση και θεραπεία από όλες τις εμπλεκόμενες ειδικότητες είναι πολύ σημαντικός παράγοντας ώστε να αξιοποιείται κάθε φορά το μέγιστο των δυνατοτήτων του παιδιού. Επίσης σημαντική είναι η βασική εκπαίδευση (ειδικό, κανονικό σχολείο).
Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν πολύ θετικά αποτελέσματα από συνεκπαίδευση σε κανονικά σχολεία, δηλαδή από φοίτηση και σε κανονικά σχολεία για κάποια χρόνια για την ανάπτυξη των κοινωνικών και πραγματολογικών δεξιοτήτων.
επίκτητες (κυρίως ενήλικες)
Η αφασία μπορεί να είναι προσωρινή ή μόνιμη και η αποκατάστασή της εξαρτάται από αρκετούς παράγοντες όπως: σοβαρότητα της βλάβης, ηλικία, κίνητρο και συνεργασία στην αποκατάσταση.
Συμπτώματα:
Τα συμπτώματα διαφέρουν ανάλογα το είδος της αφασίας. Στις ρέουσες αφασίες (π.χ.: αφασία Wernicke) τα προβλήματα βρίσκονται συνήθως στην εύρεση και την παραγωγή των κατάλληλων λέξεων αλλά και στην παραγωγή ολοκληρωμένων και μεγάλων προτάσεων. Επίσης δεν είναι σπάνιο η κατανόηση να είναι πολύ καλύτερη από την παραγωγή λόγου και το άτομο να μπορεί να καταλαβαίνει τα πάντα από αυτά που ακούει, να γνωρίζει τι θέλει να πει αλλά να μην μπορεί να το πει. Στις μη ρέουσες αφασίες (π.χ.: αφασία Wernicke) ο λόγος φαίνεται να έχει ροή, όμως είναι γεμάτος με ψεύτικες λέξεις (ψευδολέξεις ή jargon) ή λέξεις που χρησιμοποιούνται λανθασμένα. Τα άτομα με ρέουσες αφασίες πιθανόν να μην έχουν επίγνωση ότι ο λόγος τους στερείται σημασίας ή είναι ακατανόητος κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε εκνευρισμό από πλευράς συνομιλητή.
Συνοπτικά τα συμπτώματα μπορεί να είναι: φωνολογικά λάθη (λάθη στην «προφορά των λέξεων), σημασιολογικά λάθη (λάθη στη σημασία ή παραγωγή άσχετων λέξεων), επαναλήψεις λέξεων, εμμονικές απαντήσεις (επιμονή σε μία απάντηση ενώ έχει αλλάξει η ερώτηση), προβλήματα κατονομασίας (αδυναμία παραγωγής λέξης ενώ γνωρίζει τη λειτουργία της), απραξικά λάθη (αδυναμία σωστής τοποθέτησης των ήχων στη σωστή σειρά, «σαρδάμ»).
Ο όρος άνοια δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη νόσο αλλά σε ένα γενικό σύνδρομο, μία ομάδα συμπτωμάτων που εμφανίζονται πάντα μαζί. Οι αιτίες της επομένως είναι αρκετές, άλλες ιάσιμες και άλλες όχι. Οι μη ιάσιμες συνήθως παρουσιάζουν και μία συνεχή επιδείνωση με την πάροδο του χρόνου. Ανάλογα με την αιτία που την προκαλεί, διαφέρει και ο υπότυπος. Οι πιο συχνοί υπότυποι είναι:
Συμπτώματα:
Τα συμπτώματα είναι σε γενικές γραμμές τα ίδια, αλλά λόγω των διαφορετικών αιτιών μερικές φορές διαφέρουν ανάλογα τη νόσο. Για παράδειγμα στην Προοδευτική Πρωτοπαθή Αφασία, η οποία θεωρείται μία μορφή άνοιας, τα συμπτώματα αφορούν κυρίως το λόγο (γλώσσα).
Η διάγνωσή της είναι δύσκολη στα αρχικά στάδια, και πάντα γίνεται με βάση την κλινική εικόνα. Αν και τα ακριβή αίτια και η θεραπεία δεν είναι γνωστά, έχουν εντοπιστεί κάποιοι παράγοντες κινδύνου που εμφανίζονται συστηματικά στα άτομα με άνοια της νόσου Alzheimer: α) η ηλικία, β) τα έτη εκπαίδευσης, γ) το φύλο (περισσότερο προσβάλει γυναίκες) και δ) τέλος το χαμηλό επαγγελματικό και εκπαιδευτικό επίπεδο.
Γενικά, οι επικοινωνιακές διαταραχές που προκαλούνται από βλάβες του δεξιού ημισφαιρίου είναι διαφορετικές από τις αντίστοιχες που προκαλούνται από βλάβες του δεξιού ημισφαιρίου και αφορούν κυρίως τη χρήση του λόγου (πραγματολογία), τον επιτονισμό και την προσωδία και τέλος τις σημασιολογικές σχέσεις.
Συμπτώματα:
Ένα άτομο με Βλάβη Δεξιού Ημισφαιρίου μπορεί να παρουσιάσει τα εξής προβλήματα: δυσκολίες παρακολούθησης και εμπλοκής σε συζήτηση, φτωχή βλεμματική επαφή, παραγωγή ασυνάρτητων ή ακατάλληλων σχολίων, δυσκολίες παραγωγής και κατανόησης μεταφορικού λόγου, παραβιάσεις εναλλαγής σειράς. Επίσης μπορεί να παρουσιάζουν προβλήματα στην κατανόηση του χιούμορ, στην κατάλληλη αντίδραση σε συναισθήματα και τέλος στην έκφραση προθέσεων και συναισθημάτων μέσω της προσωδίας και του επιτονισμού.
- αφασία
Η αφασία μπορεί να είναι προσωρινή ή μόνιμη και η αποκατάστασή της εξαρτάται από αρκετούς παράγοντες όπως: σοβαρότητα της βλάβης, ηλικία, κίνητρο και συνεργασία στην αποκατάσταση.
Συμπτώματα:
Τα συμπτώματα διαφέρουν ανάλογα το είδος της αφασίας. Στις ρέουσες αφασίες (π.χ.: αφασία Wernicke) τα προβλήματα βρίσκονται συνήθως στην εύρεση και την παραγωγή των κατάλληλων λέξεων αλλά και στην παραγωγή ολοκληρωμένων και μεγάλων προτάσεων. Επίσης δεν είναι σπάνιο η κατανόηση να είναι πολύ καλύτερη από την παραγωγή λόγου και το άτομο να μπορεί να καταλαβαίνει τα πάντα από αυτά που ακούει, να γνωρίζει τι θέλει να πει αλλά να μην μπορεί να το πει. Στις μη ρέουσες αφασίες (π.χ.: αφασία Wernicke) ο λόγος φαίνεται να έχει ροή, όμως είναι γεμάτος με ψεύτικες λέξεις (ψευδολέξεις ή jargon) ή λέξεις που χρησιμοποιούνται λανθασμένα. Τα άτομα με ρέουσες αφασίες πιθανόν να μην έχουν επίγνωση ότι ο λόγος τους στερείται σημασίας ή είναι ακατανόητος κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε εκνευρισμό από πλευράς συνομιλητή.
Συνοπτικά τα συμπτώματα μπορεί να είναι: φωνολογικά λάθη (λάθη στην «προφορά των λέξεων), σημασιολογικά λάθη (λάθη στη σημασία ή παραγωγή άσχετων λέξεων), επαναλήψεις λέξεων, εμμονικές απαντήσεις (επιμονή σε μία απάντηση ενώ έχει αλλάξει η ερώτηση), προβλήματα κατονομασίας (αδυναμία παραγωγής λέξης ενώ γνωρίζει τη λειτουργία της), απραξικά λάθη (αδυναμία σωστής τοποθέτησης των ήχων στη σωστή σειρά, «σαρδάμ»).
- ογκολογική αφασία (tumor-related aphasia)
- συχνά προβλήματα κατονομασίας (ανομίες)
- συνήθως ήπια συμπτώματα, χωρίς όμως να αποκλείονται τα σοβαρότερα
- τα λάθη εντοπίζονται κυρίως στη σημασία (σημασιολογικές παραφασίες)
- εμφανίζεται συχνά, καθώς το 30-50% των ασθενών με όγκο στον εγκέφαλο θα εμφανίσει κάποια μορφή αφασίας
- άνοια
Ο όρος άνοια δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη νόσο αλλά σε ένα γενικό σύνδρομο, μία ομάδα συμπτωμάτων που εμφανίζονται πάντα μαζί. Οι αιτίες της επομένως είναι αρκετές, άλλες ιάσιμες και άλλες όχι. Οι μη ιάσιμες συνήθως παρουσιάζουν και μία συνεχή επιδείνωση με την πάροδο του χρόνου. Ανάλογα με την αιτία που την προκαλεί, διαφέρει και ο υπότυπος. Οι πιο συχνοί υπότυποι είναι:
- Άνοια της νόσου Alzheimer
- Άνοια της νόσου Parkinson
- Προοδευτική Πρωτοπαθής Αφασία
- Αγγειακή άνοια
- Άνοια των σωματιδίων του Lewy
- Άνοια της νόσου Creutzfeldt-Jakob
- Μετωποκροταφική άνοια (νόσος του Pick)
Συμπτώματα:
Τα συμπτώματα είναι σε γενικές γραμμές τα ίδια, αλλά λόγω των διαφορετικών αιτιών μερικές φορές διαφέρουν ανάλογα τη νόσο. Για παράδειγμα στην Προοδευτική Πρωτοπαθή Αφασία, η οποία θεωρείται μία μορφή άνοιας, τα συμπτώματα αφορούν κυρίως το λόγο (γλώσσα).
- άνοια της νόσου Alzheimer
Η διάγνωσή της είναι δύσκολη στα αρχικά στάδια, και πάντα γίνεται με βάση την κλινική εικόνα. Αν και τα ακριβή αίτια και η θεραπεία δεν είναι γνωστά, έχουν εντοπιστεί κάποιοι παράγοντες κινδύνου που εμφανίζονται συστηματικά στα άτομα με άνοια της νόσου Alzheimer: α) η ηλικία, β) τα έτη εκπαίδευσης, γ) το φύλο (περισσότερο προσβάλει γυναίκες) και δ) τέλος το χαμηλό επαγγελματικό και εκπαιδευτικό επίπεδο.
- βλάβη δεξιού ημισφαιρίου (ΒΔΗ)
Γενικά, οι επικοινωνιακές διαταραχές που προκαλούνται από βλάβες του δεξιού ημισφαιρίου είναι διαφορετικές από τις αντίστοιχες που προκαλούνται από βλάβες του δεξιού ημισφαιρίου και αφορούν κυρίως τη χρήση του λόγου (πραγματολογία), τον επιτονισμό και την προσωδία και τέλος τις σημασιολογικές σχέσεις.
Συμπτώματα:
Ένα άτομο με Βλάβη Δεξιού Ημισφαιρίου μπορεί να παρουσιάσει τα εξής προβλήματα: δυσκολίες παρακολούθησης και εμπλοκής σε συζήτηση, φτωχή βλεμματική επαφή, παραγωγή ασυνάρτητων ή ακατάλληλων σχολίων, δυσκολίες παραγωγής και κατανόησης μεταφορικού λόγου, παραβιάσεις εναλλαγής σειράς. Επίσης μπορεί να παρουσιάζουν προβλήματα στην κατανόηση του χιούμορ, στην κατάλληλη αντίδραση σε συναισθήματα και τέλος στην έκφραση προθέσεων και συναισθημάτων μέσω της προσωδίας και του επιτονισμού.
- εγκεφαλική παράλυση
* Αναφέρονται κυρίως οι πρωτοπαθείς καθώς είναι αδύνατον να καλυφθούν όλες οι νευροαναπτυξιακές και ψυχοκοινωνικές παθήσεις που δημιουργούν προβλήματα στο λόγο. Η ταξινόμηση δεν ακολουθεί κάποιο επίσημο διαγνωστικό εργαλείο.